Nhắc đến áo dài, tôi nhớ mãi hình ảnh bà ngoại ở phố cổ ngày xưa, bình thường ở nhà bà chỉ mặc áo chẽn, phần để tiện làm việc nhà, phần vì thời tiết nóng mặc thế cho mát. Nhưng hễ bất kỳ lúc nào nhà có khách, tôi thấy bà nhanh chân vào ngay trong buồng, khoác cái áo dài, thoa thêm chút nước thơm và chỉnh đốn trang phục, tóc tai thật chỉnh tề mới khoan thai bước ra tiếp khách.

Các cụ thường nói: “Phú quý sinh lễ nghĩa”, nên manh quần tấm áo với người xưa rất quan trọng. Ngay cả những người bán rong ngoài chợ cũng có cái áo dài tứ thân, bởi với thời ấy, đi chợ phần kiếm sống, phần là niềm vui, niềm hạnh phúc của các bà, các chị mỗi ngày, mà mặc không đẹp, nói không khéo người sang trọng ở Hà Nội họ không mua hàng nên cũng phải chỉn chu, cũng nhờ sự chăm chút sống áo ấy khiến cho từ người đi chợ đến người gánh hàng, đều mỗi người một vẻ thướt tha như điểm tô cho phố phường thêm đẹp.

Những bưu ảnh cổ tôi sưu tầm có niên đại từ thời Pháp thuộc cho thấy rõ điều đó. Các cụ gánh đồ ra phố phường, tay xách nách mang, vậy mà áo quần chỉn chu lắm, nào là áo tứ thân, vấn khăn vành hoặc khăn mỏ quạ, nón quai thao. Chả thế mà ngay các cụ thi nhân như nhà thơ Nguyễn Trãi cũng phải lòng cô bán chiếu Nguyễn thị Lộ, để rồi nhả ra từng vần thơ đối đáp đầy thi vị:

Ả ở nơi nào bán chiếu gon.

Chẳng hay chiếu ấy hết hay còn?

Xuân xanh nay độ chừng bao tuổi.

Đã có chồng chưa, được mấy con?

Thơ đối đáp hoạ nguyên văn của Nguyễn Thị Lộ: “Thiếp ở Tây Hồ bán chiếu gon.

Cớ chi ông hỏi hết hay còn?

Xuân xanh vừa độ trăng tròn lẻ.

Chồng còn chưa có, hỏi chi con”.

Chỉ thế mà nên duyên chồng vợ. Mặc áo tứ thân dài lại xinh đẹp Nguyễn Trãi mới tán, chứ mặc xấu không làm thơ hay vậy đâu.

Những chuyện lễ Tết, hiếu hỉ, sóc vọng ở đình, chùa, các mùa lễ hội… là đều mặc áo dài khăn lượt hoặc áo tế cho ra lễ hội. Ngày nay nhiều nơi mặc áo sơ mi đội mũ cối khiêng kiệu, hoặc mặc áo đoàn viên nhìn rất kỳ, lạc lõng với những nét đẹp cổ truyền.

Ở các gia đình gia giáo, giữ truyền thống, có của ăn của để, mỗi khi lễ tết, đến thăm ông bà, bố mẹ, cúng tổ tiên, y phục được chọn đều là áo dài khăn lượt đối với nam, còn nữ là áo dài với khăn tùy thời kỳ theo mốt.

Quan sát từ các bưu ảnh xưa có thể thấy, khoảng cách giàu nghèo cũng thể hiện trên chiếc áo, giữa những người nam mặc áo dài khăn lượt khác với người nông dân bình thường. Một đằng là quần chùng áo dài, một đằng là cởi trần quần sắn lội ruộng, hoặc áo nâu vá vai. Bởi vậy nên người học trò nghèo xưa mới phấn đấu học hành để thi đỗ các kỳ thi, bởi đó là cách hữu hiệu nhất để thoát nghèo, trở thành người sang quý trong xã hội.

Nhà nghèo mà nuôi một người học trò “dài lưng tốn vải ăn no lại nằm” suốt bao năm, gánh nặng kinh tế gia đình đè cả lên vai mẹ đĩ. Nhưng khi chàng đỗ đạt công thành danh toại, ngựa anh đi trước võng nàng theo sau, lại vẻ vang với làng với nước. Khi đã công thành doanh toại rồi lại làm rạng danh cả họ, “phú quý” hẳn cả dòng họ cho tới các đời con cháu chắt đều được nhờ tiếng thơm.

Ngày xưa có lệ vinh quy bái tổ với áo mão cân đai, ngựa cưỡi, lính hầu, cờ quạt bay rợp trời, ngựa anh đi trước võng nàng theo sau oách lắm loa loa loa... cả làng rồng rắn lên mây đi ra xem. Hình ảnh đấy thực sự là niềm mơ của bao người từ thời phong kiến. Sau này không vinh quy bái tổ nữa thì lại có cách khi con cái đậu đại học là mở cỗ mời cả làng, cả họ, có nén nhang báo cáo tổ tiên, mời các cụ về chung vui. Đấy cũng là cách làm rạng danh dòng họ.

Nhà nào mà lắm người đỗ đạt đại học là y rằng phú quý hẳn, ai trong làng cũng nể phục. Thế nên khoảng cách giữa y phục với nhau nó lớn lắm, để được người đời trọng nể qua y phục, không đơn giản chút nào đâu.

Khi đạo Công giáo vào nước ta, các giáo dân khi đến nhà thờ được quy định phải mặc áo dài (ngày xưa quy định luôn màu đen hoặc trắng) để dự lễ. Những kiến trúc kiểu Gothic cao vợi, khiến cho giáo đường thêm thâm nghiêm, chiếc áo dài khi ấy thực phù hợp cả về khung cảnh, nghi lễ, tinh thần, và đặc biệt hơn đó là tính bản địa, tinh thần dân tộc vẫn hiện hữu.

Những bưu thiếp xưa cho thấy người đi đạo trong các hình chụp ở nhà thờ, đều mặc áo dài theo kiểu đồng phục, trông thật đẹp mắt, chỉn chu, tôn nghiêm và thành kính. Cho đến tận bây giờ, phong tục mặc áo dài đi dự lễ, vẫn được giữ. Ở các thánh đường nơi thành phố lớn, do thành phần con chiên đến từ khắp nơi, nên việc bắt buộc mặc áo dài đi lễ mỗi Chúa Nhật hàng tuần cũng đã nới đi nhiều, nhưng ở những dịp trọng đại, những ngày lễ trọng, chiếc áo dài vẫn là hình ảnh đại diện cho sự tôn kính, mến yêu của người công giáo trước đấng tối cao của họ. Người công giáo được giáo dục đức tin, yêu chúa hết lòng, và tình yêu ấy thể hiện phần nào ra bên ngoài bằng sự thành kính, trong đó trang phục áo dài là chi tiết không thể thiếu ở các dịp lễ chủ nhật hàng tuần, hay các ngày lễ trọng.

Ở góc độ thời trang, mỗi khi đi dự lễ ở thánh đường, cũng là cơ hội để các bà các cô khoe ngầm vẻ đẹp từ chiếc áo dài mình sở hữu. Chị chồng tôi ngày xưa, bà cũng là người theo đạo công giáo, bà là giáo dân ở nhà thờ Hàm Long, từ những năm 1970 mà các bà ấy đã làm duyên làm dáng đẹp lắm, cứ đi lễ là mặc áo dài. Vẻ đẹp của các bà khiến giới nam nhi thời đó đứng từ xa ngưỡng mộ, giờ nói chuyện vẫn cứ nhắc mãi.

Tôi nhìn hình ảnh ấy trong ảnh đen trắng xưa mà thực sự ngưỡng mộ bởi vì quá đẹp. Chị chồng tôi giờ làm ăn khá giả có đến hơn 300 bộ áo dài để mặc đi dự lễ, màu áo còn đi kèm với những cái túi xách, giầy đồng màu để làm dáng cho đẹp.

Dù qua bao thay đổi, ngay từ thời Pháp, những bộ quần áo comple, hay áo dài cách tân Cát tường hiện đại, thanh lịch hơn, nhưng quanh đi quẩn lại, chiếc áo dài truyền thống vẫn có một chỗ đứng rất riêng, bình dị, gần như vô hình, nhưng đẹp từ ký ức, từ quá khứ, đến cả hiện tại. Hình ảnh những cô nữ sinh áo dài khi tan trường, hình ảnh những tà áo dài nơi giáo đường, nơi cổ tự, nơi hội đình… đẹp một vẻ thân thuộc mãi mãi không phai trong tâm hồn người Việt.

Trương Việt Anh.